یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ? وَلَا تَجَسَّسُوا... (حجرات :12)

هان ای کسانی که ایمان آوردید! از بسیاری گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از گمان‌ها بدفرجام است. و تجسس مکنید

اینجا نخست بسیارى از گمانهاى بد مورد نهى است که اصولًا چند گونهاند:

1- گمان مستند، که این خود علم است، که شما بدانید به رای العین و یا گواهى عادلان فلانى چنین و چنان کرده است، این گمان علمى مورد امر به اجتناب نیست، گرچه در بعد دیگر ممنوع است، مانند برملا کردن گناهانى از دیگران بجز مواردى استثنایى.

 2- گمانهاى بدى که دلیل قاطع ندارد که گمان نخست قلیلًا من الظن است، و گمان دوم کثیراً من الظن، اکنون در این مرحله که کثرت هم دارد کل این گمان هاى زیاد ناپسند بایستى ترک شود، و در پاسخ اینکه این گمانهاى بسیار کلًا خلاف واقع نیست، پس چرا باید کلًا ترک شود" ان بعض الظن اثم" آمده، که چون بعضى از این گمانهاى بد بسیار، بر خلاف واقع است، روى این اصل اثم است، یعنى پیامدهاى ناشایستی دارد، و براى جلوگیرى از این پیامدهاى کم نسبت به برخى از این گمانهاى بد، بایستى کلًا این گمان هاى زیاد ترک شود، و این خود قاعده اى است اصولى که در شبهه غیر محصوره در صورتى که احیاناً ناروائى هایى در کار باشد بایستى کل موارد این شبهه ترک گردد، مثلًا اگر در میان مایعاتى بسیار بعضى از آنها حرام است بایستى کل آنها ترک شود یا اگر دزدى در میان کسانى بسیار قرار دارد که گمان دزدى نسبت به همه اینان محقق است، این نسبت دزدى نسبت به همه ایشان در کل بایستى سلب شود، و بالاخره در کل سلبها و ایجابها اکثریت مظنون براى نگهبانى خطرات و پیامدهاى نسبت به سلب و ایجاب اقلیت در بین آن اکثریت بایستى ترک شود.

این درگمانهاى فعلى، سپس" و لا تجسسوا" تجسس و پیگیرى از معایب دیگران کلًا عیب و حرام است، و با روح ایمان سازگار نیست، زیرا مؤمنان نوعاً خالى از عیب نیستند، گرچه در ظاهرشان عیوبشان آشکار نیست، و اگر بنا شود مؤمنان از عیوب یکدیگر تجسس کنند، اجتماعشان خود اجتماعى کلًا معیوب است و این خود موجب گمانها و یقینهایى نسبت به ناشایستگى یکدیگر است، و بار روح اخوت و پیوند ایمانى منافات دارد.

آرى تجسس در دوران امر بین اهم و مهم،- آنهم با لطافت و اخلاق- گاهى راجح و احیاناً نیز واجب است، مانند کسانى که مورد اتهاماتى بزرگند که احیاناً قیامى علیه مصالح اسلامى را پنهان دارند، گرچه اینجا هم نمى شود به این گمان با آنان بد عمل کرد، ولى براى نگهبانى اجتماع مسلمین که بسى مهمتر از نگهداشت فرد است، باید بگونهاى شایسته از خبایا و خفایاى او جستجو کرد، طبعاً جستجو کنندگان، شایستگان و شرعمدارانند که براى حفظ مصلحت اجتماعى با کمال اخلاق و بردبارى براى نگهداشت مصالح اجتماعى از افرادى اینچنین، چنین و چنان مىکنند، که این خود وزارت اطلاعات اسلامى است و نه وزرات افتضاحات که نسبت به هر فکرى و هر عقیده و عملى تجسس شود، و زندگى را بکلى در کام مسلمانان تلخ کند، که هر کس بر طبق میل این گروه ویژه مستبد خودخواه ناآگاه نبود، نسبت به او بایستى چنین و چنان شود، روى این اصل اطلاعات و تجسس از جریانهاى مؤمنان و حتى غیر مؤمنان گاه راجح یا واجب و در بسیارى مواقع هم حرام است.

منبع : ترجمان فرقان آیت الله صادقی تهرانی