آثار آیت الله صادقی تهرانی در زمینة مطالعات تطبیقی ادیان ، شامل کتابهای : عقائدنا ، المقارنات ، رسـول الاسلام فی الکتب السّماویة ، بشارات عهدین ، مسیح از نظر قرآن و انجیل و ... می باشد ؛ افزون بر مطالب ارزشمندی که در این زمینه در تفسیر « الفرقان » ذیل آیات مربوطه دیده می شود . مجموعه آثار یاد شده که هر یک به بعدی از ابعاد مختلف ادیان ابراهیمی و آموزه های آن پرداخته ، نشان از مطالعات جامع و آگاهی ژرف و گسترده نویسنده در این زمینه دارد.
فصلنامه پژوهشهای قرآنی که در گذشته نیز از محضر ایشان بهره جسته و در مقالاتی نیز به بررسی و نقد و سبک شناسی تفسیر « الفرقان » پرداخته است. اینک پرسش هایی در مقوله ادیان و روابط متقابل آنها با یکدیگر از نگاه قرآن با استاد در میان نهاده است . آنچه می نگرید پاسخ های ایشان است که هر چند گزیده و کوتاه ، امّا راهگشا و رهنمون ارائه شده است .
دانلود مصاحبه با لینک مستقیم - فایل PDF
دانلود مصاحبه با لینک مستقیم - فایل WORD
متن مصاحبه
٭ فلسفه تعدّد ادیان و شرایع و تجدید نُبُوّتها از دیدگاه قرآن چیست ؟ آیا تفاوت استعداد بشر یا تغییر مصالح و مفـاسد ، در زندگی و یا تفاوت درجـات تجربه های دینی انبیا که عرفـا از آن به کشف تعبیر می¬کنند ، نقش داشته است ؟
استاد صادقی : اصولاً دین خدا واحد و شرایع آن متعدّد است ؛ چنانکه در آیاتی مانند « شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ مَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى وَ عِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ ... . » ، (شوری ، 42 / 13) دین همان طاعت از خـداست ، لکن پنج شریعت که نشـأت گرفته از دین می باشند گرچه در اصول مبانی عقیدتی و اخلاقی یکسانند ، ولی در چهره و زمان حاکمیّت دین ویژه ، فرقهایی با هم دارند . و این تفاوتها از نظر زمینه فکری و کشش عقلانی نبوده است ، بلکه این خود آزمایشی نسبت به مکلّفان بوده ، چنان که آیاتی مانند « ... لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجًا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لَکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ ... » ، (مائده ، 5 / 48) نصّی بر این حقیقت است که : اختلاف این پنج شریعت بر مبنای آزمون مکلّفان بوده ، و چنان که در هر یک از این شرایع ربّانی تناسخهایی درونی وجود داشته ، نسبت به یکدیگر نیز تناسخهایی داشته اند ، تا شریعت قرآن که آخرین و پربارترین شرایع مقدّسة الهیّه تا پایان زمان تکلیف است ، و قرآن که رهبری کلّ جهانیان را تا پایان جهان به عهده دارد بیانگر کلّ نیازهـای مکلّفـان در طول و عرض جهـان باشد .
نخستین شریعت ربّانی که در صحف نوح منعکس است با شریعت ابراهیم تفاوتی چندان ندارد و کمتر از آن ، تفاوت بسیار کمرنگ شریعت انجیل با تورات است . و در میان این شرایع پنجگانه تنها تورات و قرآن است که بسیار مفصّل تر از شرایع دیگر می باشد . و اصولاً تناسخهای درونی و برونی شرایع ، چنان که بر مبنای آزمون مکلّفان است ، دارای سیاست گام به گام تربیتی و تکاملی می باشد که در مرحله پایانی وحی قرآنی وقفه صد درصد و بدون استثنا تا پایان زمان تکلیف داشته است .
مثلاً در موارد معدودی از تناسخهای قرآنی مانند حرمت ازدواج مردان مسلمان با زنان کافر در آغاز هجرت به مدینه ، می بینیم که در آخرین سوره مدنی ، مائده ، ازدواج زنان کتابی با مردان مسلمان حلال شده است . و یا ازدواج ناهمسان که در سورة نور کلّاً تحریم شده بود در سورة مائده همسان نابسامانش نیز حرام شده است که بر مبنای آیة نور ، مرد پاک با زنان ناپاک ، و زن پاک با مرد ناپاک نباید ازدواج کنند و تنها ازدواج ناپاکـان با یکدیگـر حـلال بوده است ، ولی در سـورة مـائده با لفـظ « مُحْصِنِینَ » و « الْمُحْصَنَاتُ » ، ( مائده ، 5 / 5 ) این ازدواج نابسامان هم حرام شده که خود مانعی است اکید و تکاملی برای حرمت زنا . و در سورة بقره هم ازدواج مردان مسلمان هر چه باشند با زنان مشرک تحریم گردیده با آنکه در سورة نور ، ازدواج مردان مسلمان زناکار با زنان مشرک تجویز شده بود
و در جمع چنانکه اشاره شد تناسخ در شرایع ، چه درونی اش و چه برونی اش ، بر مبنای آزمون و تکامل و مانند اینهاست .
٭ تردیدی نیست که قرآن ، ادیان ابراهیمی را دارای منشأ و خاستگاه واحد معرفی می کند و آموزه های اصلی آنها را نیز یکی می داند . آیا این همسویی می تواند دلیل بر این باشد که این ادیان در عرض یکدیگر نجات بخش هستند و در نتیجه هر کدام را بپذیریم در آخرت به فلاح و رستگاری می رسیم ؟
استاد صادقی : این شرایع بر مبنای تناسخ برونی در عرض هم نیستند ، بلکه در هر زمانی یکی از شرایع پنجگانه حاکم است . آری اگر از روی قصور و یا تقصیر ، کسانی بر شرایع گذشته باقی بمانند ، اهل نجاتند ، و آیاتی مانند « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَادُوا وَ النَّصَارَى وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ . » ، ( بقره ، 2 / ٦٢ ) و نیز آیاتی همانندش ، محور اصلی را ایمان بالله و الیوم الآخر دانسته ، که اگر تقصیری هم خالی از عناد نسبت به عدم پذیرش شریعت پس از خود داشته اند ، چون خالی از عناد بوده و بر مبنای عادت بر شریعت خود باقی مانده اند ، اگر طبق آن شریعت عمل می کرده اند ، بالأخره اهل نجاتند .
٭ در صورتی که بعد از نُبُوّت پیامبراکرم (ص) ، تنها اسلام را دین نجات خش بدانیم و پیروان ادیان دیگر را که عذری در نپذیرفتن اسلام ندارند مستحقّ عذاب و کیفر اخروی بدانیم ، آیات 62 سورة بقره و 69 سورة مائده را که ظهور در نجات پیروان ادیان با فرض ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح دارند ، چگونه توجیه کنیم2 ؟
استاد صادقی : پاسخ این سؤال مفصّلاً داده شد و آیاتی مانند آنچه اشاره کردیم نیز بر این حقیقت گواه است که تنها ایمان بالله و الیوم الآخر و عمل شایسته ایمان است که در کلّ نجات بخش می باشد ، ولی در صورت روشن بودن حقّانیّت وحیانی شریعت بعدی ، به ویژه شریعت اسلام ، باقی ماندن بر شریعت قبلی از روی عناد خود کفر و بی ایمانی است که هرگز پذیرفته نیست ؛ زیرا همان خدایی که شریعت گذشته را واجب کرده همو آن را نسخ نموده .
آری ما منکر تفاوت بین اینان و مشرکان نیستیم که اینان ، گر چه بر خلاف حکم خدا شریعت بعدی را نپذیرفته اند ، ولی بالأخره به شریعتی ربّانی پایبند بوده اند که طبعاً عذابشان کمتر از مشرکان است ؛ گرچه شایسته بهشت نیستند .
٭ متون دینی ادیان ابراهیمی در کدام یک از زمینه¬های چهارگانه معارف ، اخلاق ، تشریع و تـاریخ ، بیشترین همسویی ، و در کدام زمینه¬هـا کمترین همسویی را دارند ؟
استاد صادقی : همسویی اندک شرایع ابراهیمی در بُعد تاریخ ، و بیشترش در ابعاد دیگر است . و چون تورات و انجیل ، تحریف شده اند ، همسویی شریعت ابراهیم و شریعت اسلام با آن دو کمتر به چشم می خورد ؛ زیرا این دو هرگز مورد تحریف واقع نشده اند . و بر همین مبنا هم صاحبان کلّ شرایع پس از شریعت ابراهیم ، مأمور شده اند که روش عقیدتی و اخلاقی و بخش مهمّی از شریعت احکامی ابراهیم را دنبال کنند .
٭ شما در کتاب « عقائدنا » 3 چون در صدد اثبات برتری قرآن بر عهدین بوده¬اید کوشیده اید از تعبیرات و عبارات عهدین نهایت استفاده را برای تضعیف آموزه های آن دو در قبال آموزه های قرآن بکنید ؛ در همین راستا کنایه ، استعاره و مجاز را در تعبیرات عهدین نادیده گرفته اید . آیا می توان با حمل تعبیرات موجود در عهدین ، بر کنایه و مجاز ، چنان که در قرآن نیز صورت می¬گیرد ، نوعی اشتراک و همسویی میان قرآن و عهدین را نتیجه گرفت ؟
استاد صادقی : تا آنجا که ممکن است کنایه ها و مجازات روشن را توجیه کرده ایم ، ولی نصّ و ظاهر بر خلاف حقیقت را نمی توان توجیه کرد ؛ مانند تثلیث ، ابن الله ، صلیب ، تحمّل گناهان دیگران ، اعجاز شراب سازی مسیح و مانند آن و غلطهای عهدین .
٭ آیا فهم متون ادیان ، از قـواعد مشترک پیروی می کند ، یا فهم هر یک از متون ، قـواعد ویژة خود را دارد ؟
استاد صادقی : فهم متون ادیان ، بر مبنای لغات مفهوم خود ادیان است ؛ با توجّه به اصطلاح زمان نزول آنها که معنای همگانی و همه زمانی دارد ، و تحوّل لغت ، هرگز نه بر آن معانی چیزی باید بیفزاید و نه کم کند ؛ به ویژه متن قرآنی که از نظر معنی و لغت برای کلّ زمانها تا انقراض تکلیف ، حجّتی وحدانی است . و قرائتهای گوناگون بر اثر پیش فرضها و انتظارات و تصوّرات غیرمطلق خود ، تحمیلاتی است بر متن دینی قرآنی .
٭ عوامل ستیزه جویی پیروان ادیان ابراهیمی چیست ، و قرآن در این زمینه بر چه انگیزه ها و عواملی تکه می کند ؟
استاد صادقی : عوامل ستیزه جویی آنان تحریفها و کم و زیادهایی است که در اثر قصور یا تقصیر یا عناد شرعمدارانی شرعندار تحقق یافته ، که به گمان شرعی بودن عقیده یا حکمی با حکم و عقیدة دیگری که در شرایع الهیّه است معارضه می کنند . که دین بر ضد دین قیام کرده ؛ دین نخست ، بی دینی است که با چهرة دینی ، با دین حقیقی ، بدتر از بی دینان رسمی به معارضه با دین حقیقی ربّانی پرداخته اند .
٭ آیا در درون آموزه¬های ادیان مطالبی هست که موجب تفرقه و ستیزه جویی شود ؟ و آیا می توان با تکیه بر آموزه های مشترک از ستیزه جویی جلوگیری کرد ؟
استاد صادقی : با آموزه های مشترک وحیانی حقیقی ، بخش زیادی از ستیزه جوییها میان ادیان برطرف می شود ؛ چنانکه آیاتی از قبیل : « قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ ... . » ، (آل عمران ، 64) که همگامی در این گونه عقیده های همسان ، اختلافات متشرّعین به شرایع گوناگون را بسیار می کاهد . تحریفات اصلی را که بر خلاف فطرت ، عقل و وحی حقیقی ربّانی است کنار بگذاریم ، می ماند اختلافاتی بسیار کم و کمرنگ که میان متشرّعان به هر یک از شرایع در درون نیز موجود است ، و این موفّقیّت ، بر مبنای شورایی شایسته و بدون تعصّب از شرعمداران حقیقی قابل تحقّق است .
و آیاتی مانند « وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا ... . » ، (آل عمران ، 3 / 103) با پیوند دو جمع ، عصمت علمی وحیانی را تثبیت کرده ؛ نخست جمیع وحی حقیقی ربّانی ، سپس در بعد محوری شورای شایسته میان شرعمداران حقیقی .
استاد صادقی : اصولاً دین خدا واحد و شرایع آن متعدّد است ؛ چنانکه در آیاتی مانند « شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ مَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى وَ عِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ ... . » ، (شوری ، 42 / 13) دین همان طاعت از خـداست ، لکن پنج شریعت که نشـأت گرفته از دین می باشند گرچه در اصول مبانی عقیدتی و اخلاقی یکسانند ، ولی در چهره و زمان حاکمیّت دین ویژه ، فرقهایی با هم دارند . و این تفاوتها از نظر زمینه فکری و کشش عقلانی نبوده است ، بلکه این خود آزمایشی نسبت به مکلّفان بوده ، چنان که آیاتی مانند « ... لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجًا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لَکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ ... » ، (مائده ، 5 / 48) نصّی بر این حقیقت است که : اختلاف این پنج شریعت بر مبنای آزمون مکلّفان بوده ، و چنان که در هر یک از این شرایع ربّانی تناسخهایی درونی وجود داشته ، نسبت به یکدیگر نیز تناسخهایی داشته اند ، تا شریعت قرآن که آخرین و پربارترین شرایع مقدّسة الهیّه تا پایان زمان تکلیف است ، و قرآن که رهبری کلّ جهانیان را تا پایان جهان به عهده دارد بیانگر کلّ نیازهـای مکلّفـان در طول و عرض جهـان باشد .
نخستین شریعت ربّانی که در صحف نوح منعکس است با شریعت ابراهیم تفاوتی چندان ندارد و کمتر از آن ، تفاوت بسیار کمرنگ شریعت انجیل با تورات است . و در میان این شرایع پنجگانه تنها تورات و قرآن است که بسیار مفصّل تر از شرایع دیگر می باشد . و اصولاً تناسخهای درونی و برونی شرایع ، چنان که بر مبنای آزمون مکلّفان است ، دارای سیاست گام به گام تربیتی و تکاملی می باشد که در مرحله پایانی وحی قرآنی وقفه صد درصد و بدون استثنا تا پایان زمان تکلیف داشته است .
مثلاً در موارد معدودی از تناسخهای قرآنی مانند حرمت ازدواج مردان مسلمان با زنان کافر در آغاز هجرت به مدینه ، می بینیم که در آخرین سوره مدنی ، مائده ، ازدواج زنان کتابی با مردان مسلمان حلال شده است . و یا ازدواج ناهمسان که در سورة نور کلّاً تحریم شده بود در سورة مائده همسان نابسامانش نیز حرام شده است که بر مبنای آیة نور ، مرد پاک با زنان ناپاک ، و زن پاک با مرد ناپاک نباید ازدواج کنند و تنها ازدواج ناپاکـان با یکدیگـر حـلال بوده است ، ولی در سـورة مـائده با لفـظ « مُحْصِنِینَ » و « الْمُحْصَنَاتُ » ، ( مائده ، 5 / 5 ) این ازدواج نابسامان هم حرام شده که خود مانعی است اکید و تکاملی برای حرمت زنا . و در سورة بقره هم ازدواج مردان مسلمان هر چه باشند با زنان مشرک تحریم گردیده با آنکه در سورة نور ، ازدواج مردان مسلمان زناکار با زنان مشرک تجویز شده بود
و در جمع چنانکه اشاره شد تناسخ در شرایع ، چه درونی اش و چه برونی اش ، بر مبنای آزمون و تکامل و مانند اینهاست .
٭ تردیدی نیست که قرآن ، ادیان ابراهیمی را دارای منشأ و خاستگاه واحد معرفی می کند و آموزه های اصلی آنها را نیز یکی می داند . آیا این همسویی می تواند دلیل بر این باشد که این ادیان در عرض یکدیگر نجات بخش هستند و در نتیجه هر کدام را بپذیریم در آخرت به فلاح و رستگاری می رسیم ؟
استاد صادقی : این شرایع بر مبنای تناسخ برونی در عرض هم نیستند ، بلکه در هر زمانی یکی از شرایع پنجگانه حاکم است . آری اگر از روی قصور و یا تقصیر ، کسانی بر شرایع گذشته باقی بمانند ، اهل نجاتند ، و آیاتی مانند « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَادُوا وَ النَّصَارَى وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ . » ، ( بقره ، 2 / ٦٢ ) و نیز آیاتی همانندش ، محور اصلی را ایمان بالله و الیوم الآخر دانسته ، که اگر تقصیری هم خالی از عناد نسبت به عدم پذیرش شریعت پس از خود داشته اند ، چون خالی از عناد بوده و بر مبنای عادت بر شریعت خود باقی مانده اند ، اگر طبق آن شریعت عمل می کرده اند ، بالأخره اهل نجاتند .
٭ در صورتی که بعد از نُبُوّت پیامبراکرم (ص) ، تنها اسلام را دین نجات خش بدانیم و پیروان ادیان دیگر را که عذری در نپذیرفتن اسلام ندارند مستحقّ عذاب و کیفر اخروی بدانیم ، آیات 62 سورة بقره و 69 سورة مائده را که ظهور در نجات پیروان ادیان با فرض ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح دارند ، چگونه توجیه کنیم2 ؟
استاد صادقی : پاسخ این سؤال مفصّلاً داده شد و آیاتی مانند آنچه اشاره کردیم نیز بر این حقیقت گواه است که تنها ایمان بالله و الیوم الآخر و عمل شایسته ایمان است که در کلّ نجات بخش می باشد ، ولی در صورت روشن بودن حقّانیّت وحیانی شریعت بعدی ، به ویژه شریعت اسلام ، باقی ماندن بر شریعت قبلی از روی عناد خود کفر و بی ایمانی است که هرگز پذیرفته نیست ؛ زیرا همان خدایی که شریعت گذشته را واجب کرده همو آن را نسخ نموده .
آری ما منکر تفاوت بین اینان و مشرکان نیستیم که اینان ، گر چه بر خلاف حکم خدا شریعت بعدی را نپذیرفته اند ، ولی بالأخره به شریعتی ربّانی پایبند بوده اند که طبعاً عذابشان کمتر از مشرکان است ؛ گرچه شایسته بهشت نیستند .
٭ متون دینی ادیان ابراهیمی در کدام یک از زمینه¬های چهارگانه معارف ، اخلاق ، تشریع و تـاریخ ، بیشترین همسویی ، و در کدام زمینه¬هـا کمترین همسویی را دارند ؟
استاد صادقی : همسویی اندک شرایع ابراهیمی در بُعد تاریخ ، و بیشترش در ابعاد دیگر است . و چون تورات و انجیل ، تحریف شده اند ، همسویی شریعت ابراهیم و شریعت اسلام با آن دو کمتر به چشم می خورد ؛ زیرا این دو هرگز مورد تحریف واقع نشده اند . و بر همین مبنا هم صاحبان کلّ شرایع پس از شریعت ابراهیم ، مأمور شده اند که روش عقیدتی و اخلاقی و بخش مهمّی از شریعت احکامی ابراهیم را دنبال کنند .
٭ شما در کتاب « عقائدنا » 3 چون در صدد اثبات برتری قرآن بر عهدین بوده¬اید کوشیده اید از تعبیرات و عبارات عهدین نهایت استفاده را برای تضعیف آموزه های آن دو در قبال آموزه های قرآن بکنید ؛ در همین راستا کنایه ، استعاره و مجاز را در تعبیرات عهدین نادیده گرفته اید . آیا می توان با حمل تعبیرات موجود در عهدین ، بر کنایه و مجاز ، چنان که در قرآن نیز صورت می¬گیرد ، نوعی اشتراک و همسویی میان قرآن و عهدین را نتیجه گرفت ؟
استاد صادقی : تا آنجا که ممکن است کنایه ها و مجازات روشن را توجیه کرده ایم ، ولی نصّ و ظاهر بر خلاف حقیقت را نمی توان توجیه کرد ؛ مانند تثلیث ، ابن الله ، صلیب ، تحمّل گناهان دیگران ، اعجاز شراب سازی مسیح و مانند آن و غلطهای عهدین .
٭ آیا فهم متون ادیان ، از قـواعد مشترک پیروی می کند ، یا فهم هر یک از متون ، قـواعد ویژة خود را دارد ؟
استاد صادقی : فهم متون ادیان ، بر مبنای لغات مفهوم خود ادیان است ؛ با توجّه به اصطلاح زمان نزول آنها که معنای همگانی و همه زمانی دارد ، و تحوّل لغت ، هرگز نه بر آن معانی چیزی باید بیفزاید و نه کم کند ؛ به ویژه متن قرآنی که از نظر معنی و لغت برای کلّ زمانها تا انقراض تکلیف ، حجّتی وحدانی است . و قرائتهای گوناگون بر اثر پیش فرضها و انتظارات و تصوّرات غیرمطلق خود ، تحمیلاتی است بر متن دینی قرآنی .
٭ عوامل ستیزه جویی پیروان ادیان ابراهیمی چیست ، و قرآن در این زمینه بر چه انگیزه ها و عواملی تکه می کند ؟
استاد صادقی : عوامل ستیزه جویی آنان تحریفها و کم و زیادهایی است که در اثر قصور یا تقصیر یا عناد شرعمدارانی شرعندار تحقق یافته ، که به گمان شرعی بودن عقیده یا حکمی با حکم و عقیدة دیگری که در شرایع الهیّه است معارضه می کنند . که دین بر ضد دین قیام کرده ؛ دین نخست ، بی دینی است که با چهرة دینی ، با دین حقیقی ، بدتر از بی دینان رسمی به معارضه با دین حقیقی ربّانی پرداخته اند .
٭ آیا در درون آموزه¬های ادیان مطالبی هست که موجب تفرقه و ستیزه جویی شود ؟ و آیا می توان با تکیه بر آموزه های مشترک از ستیزه جویی جلوگیری کرد ؟
استاد صادقی : با آموزه های مشترک وحیانی حقیقی ، بخش زیادی از ستیزه جوییها میان ادیان برطرف می شود ؛ چنانکه آیاتی از قبیل : « قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ ... . » ، (آل عمران ، 64) که همگامی در این گونه عقیده های همسان ، اختلافات متشرّعین به شرایع گوناگون را بسیار می کاهد . تحریفات اصلی را که بر خلاف فطرت ، عقل و وحی حقیقی ربّانی است کنار بگذاریم ، می ماند اختلافاتی بسیار کم و کمرنگ که میان متشرّعان به هر یک از شرایع در درون نیز موجود است ، و این موفّقیّت ، بر مبنای شورایی شایسته و بدون تعصّب از شرعمداران حقیقی قابل تحقّق است .
و آیاتی مانند « وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا ... . » ، (آل عمران ، 3 / 103) با پیوند دو جمع ، عصمت علمی وحیانی را تثبیت کرده ؛ نخست جمیع وحی حقیقی ربّانی ، سپس در بعد محوری شورای شایسته میان شرعمداران حقیقی .
پی نوشتها
1. ر . ک : فصلنامه پژوهشهای قرآنی ، شماره 2 ، تابستان 1374 ، « روش تفسیری الفـرقان در اسباب نزول » ، سیّدحسین هاشمی ، صفحه 227 ـ 252 ؛ شماره 8 ـ 7 ، پاییز و زمستان 1375 ، « اصول و مبانی تفسیر الفرقان » ، محمدرضا امین ، صفحه 282 ـ 305 ؛ شماره 10 ـ 9 ، بهار و تابستان 1376 ، « گفت و گو با استاد دکتر محمّد صادقی » ، صفحه 284 ـ 305 ؛ شماره 11 ـ 12 ، پاییز و زمستان 1376، « نگاهی به گفت و گو دربارة المیزان » ، علی رضایی تهرانی ، صفحه 259 ـ 264 .
2. در آیة 62 سورة بقره می¬خوانیم :
« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَادُوا وَ النَّصَارَى وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ . » ، (بقره ، 2 / 62)
در حقیقت ، کسانی که [ به اسلام ] ایمان آورده و کسانی که یهودی شده اند و ترسایان و صابئان ، هرکس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد ، پس اجـرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت ، و نه بیمی بر آنان است ، و نه اندوهناک خواهند شد .
آیة 69 سورة مائده نیز با اندک تفاوتی همین مضمون را ارائه می دهد . در آیات 113 تا 115 آل عمران نیز می خوانیم :
« لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ . یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ أُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ . وَ مَا یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ . » ، (آل عمران ، 3 / 113 ـ 115)
آنان یکسان نیستند ؛ از میان اهل کتاب ، گروهی درست کردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند . به خدا و روز قیامت ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می دهند و از کار ناپسند باز می دارند ؛ و در کارهای نیک شتاب می کنند ، و آنان از شایستگانند .
و هر کار نیکی انجام دهند هرگز درباره آن ناسپاسی نبینند ، و خداوند به حال تقواپیشگان داناست .
3. این کتاب ارزشمند به صورت گفت وگو و مناظره تنظیم یافته که بررسی تطبیقی باورهای عقلی و عقائدی و برهانی میان قرآن و تورات و انجیل در موضوعات توحید و نُبُوّت و معاد است . عنوان کامل کتابشناسی آن چنین است : عقائدنا ، بحوث مقارنة بصورة الحوار بین القرآن و التّوراة و الإنجیل تشمل التّحقیق المقارن عن التّوحید و النّبوة و المعاد علی ضوء ما جاء فی الدّیانات السّماویّة الثّلاث ، منشورات مؤسسة النّور للمطبوعات ، بیروت ، لبنان ، الطّبعة الثّانیة ، 1994م ـ 1414هـ ( الطّبعة الأولی ، 1972م ـ 1392 هـ ) ، 562 ص.
پایان مقاله
سیّد محمّد جعاوله